Net als in veel steden in Nederland, werd de Tachtigjarige Oorlog ook op Leids grondgebied uitgevochten. Leiden is bijna een jaar lang belegerd geweest door de Spanjaarden. De bevrijding van de stad was echter een keerpunt binnen de Opstand; na het beroemde Ontzet van Leiden werden de Spanjaarden verder en verder teruggedrongen en kon de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden gesticht worden. Nog steeds wordt de overwinning van Leiden elk jaar op 3 oktober uitgebreid gevierd.
Beleg van Leiden
Het beleg van Leiden begon in oktober van het jaar 1573. Het Leidse stadsbestuur had zich enigszins weten voor te bereiden; ze hadden gezien hoe Haarlem eerder dat jaar al was gevallen voor de Spanjaarden, maar ook hoe Alkmaar op 8 oktober van hetzelfde jaar alweer werd ontzet. De Leidenaren wisten dus wat ze te wachten stond en namen de nodige maatregelen. Het zou ongeveer een jaar duren, tot 3 oktober 1574, voordat ook Leiden bevrijd werd door de geuzen.
Magdalena Moons
Volgens de legende had het echter niet veel gescheeld of deze derde oktober was volledig anders gelopen. De Spaanse legerleider Francisco Valdez zou namelijk van plan zijn geweest om een nieuwe, grootse aanval in te zetten. Zijn Leidse geliefde, Magdalena Moons, zou hem er echter van hebben weten te overtuigen de aanval nog één dag uit te stellen. Het gaf de geuzen de kans om de dijken door te steken en de Spanjaarden te verjagen. Het Ontzet van Leiden was een feit.
Duivenpost en glippers
Leiden had op het randje van de overgave gebalanceerd. Een sprankje hoop kwam van organist Willem Cornelisz. Van Duyvenbode; hij stelde namelijk zijn postduiven beschikbaar om boodschappen van en naar de geuzen over te brengen. Desalniettemin besloot ook een aantal inwoners de belegerde stad te ontvluchten. Sommige van deze zogenoemde ‘glippers’ liepen zelfs over naar de vijand; ze gaven belangrijke, strategische informatie over de stad door aan de Spanjaarden.
Door het beschikbaar stellen van zijn postduiven verwierf Willem Cornelisz. het recht zich van Duyvenbode te noemen en om een wapen te voeren dat bestond uit de twee rode sleutels van de stad Leiden, met in elk van de vier kwadranten een blauwe duif.
Haring en wittebrood
In de vroege ochtend van 3 oktober voeren de watergeuzen onder leiding van Louis de Boisot via de Vliet de stad binnen. Ze namen eten mee voor de uitgehongerde bevolking; het bekende haring en wittebrood, maar ook gewoon kaas. Het verhaal gaat dat sommige Leidenaren zich na de dreigende hongerdood zo enthousiast tegoed zouden hebben gedaan aan het meegebrachte voedsel, dat ze vervolgens alsnog stierven. Of dit ook echt waar is, valt te betwijfelen; sommige historici opperen zelfs dat niet hongersnood, maar slechte hygiëne de Leidse bevolking fataal werd tijdens het beleg.
Cornelis Joppenzoon
Hutspot is een gerecht dat door velen meteen geassocieerd wordt met het Leidens Ontzet. Weesjongen Cornelis Joppenzoon zou op 3 oktober, in een verlaten Spaans legerkamp, de ingrediënten voor een hutspotmaaltijd hebben gevonden. Het is echter maar de vraag of Cornelis inderdaad diegene was die de beroemde pot vol aardappelen, uien en wortels mee de stad innam. Bovendien kunnen er die dag helemaal geen aardappelen in de hutspot hebben gezeten; deze waren in 1574 enorm schaars in de Nederlanden. Zeer waarschijnlijk werd de beroemde hutspot dus met pastinaak gemaakt.
Burgemeester van der Werff
In Museum de Lakenhal hangt een werk van kunstenaar Mattheus Ignatius van Bree getiteld De zelfopoffering van Burgemeester van der Werff. Verbeeld wordt het moment waarop Pieter Adriaensz. van der Werff roept dat hij zijn lichaam in stukken zal laten snijden om de hongerige Leidse bevolking te kunnen voeden.
Van der Werff wordt geroemd om zijn standvastige optreden tijdens het beleg; het leverde hem zelfs een standbeeld op in het naar hem vernoemde Van der Werffpark. In werkelijkheid kwam die standvastigheid echter niet van de burgemeester, maar van stadssecretaris Jan van Hout.
Stadhuis
Gelukkig
is ook Jan van Hout vereeuwigd in het Leidse straatbeeld. In de gevel van het
stadhuis is namelijk een vers van zijn hand opgenomen dat het beleg van Leiden
omschrijft. Het vers bevat 131 hoofdletters, een verwijzing naar het tweede beleg dat 131 dagen duurde. De goudkleurige Romeinse cijfers zijn bij elkaar opgeteld 1574, het jaar waarin Leiden werd ontzet.
Nog interessanter is de balustrade van het stadhuis. Hier bovenop zijn ballen met halvemaantjes te zien. Ze verwijzen naar een uitspraak van de geuzen: “Liever Turks dan Paaps”. In de zestiende eeuw zag men de Turken nog als een vreemd, dreigend volk; toch zouden de geuzen nog liever Turks zijn dan katholiek, zoals de Spanjaarden.
Universiteit Leiden
In 2019 bestaat de Universiteit Leiden 444 jaar, iets dat groots gevierd wordt. Het is waar dat Leiden in 1575 als eerste stad in de Noordelijke Nederlanden een Universiteit als geschenk kreeg van Willem van Oranje; dit was echter niet per se, zoals men lang dacht, als beloning voor de getoonde moed tijdens het Spaans Beleg. Leiden was simpelweg de meest gunstig gelegen stad die de geuzen op dat moment in handen hadden. Bovendien moest de universiteit snel opgericht kunnen worden; ze moest kunnen worden opgenomen in de op handen zijnde vredesonderhandelingen.
Herdenking
Het Leidens Ontzet wordt nog elke 3 oktober gevierd. In 1924, tijdens de 350ste herdenking, onthulde koningin Wilhelmina een monument, waarop prins Willem I, Louis de Boisot, Janus Dousa en Jan van Hout zijn afgebeeld.
Sinds 1886 is het traditie dat jaarlijks bij de Waag haring en wittebrood wordt uitgedeeld door zogenoemde ‘broodheren’ en ‘viswijven’. Deze traditie wordt opgevolgd met een herdenkingsdienst in de nabijgelegen Pieterskerk; net zoals in 1574 na de bevrijding een spontane ‘dankdienst’ zou zijn gehouden.
Door: Hanna de Vos
Gerelateerde stadswandelingen:
Stadswandeling
Leiden
Stadswandeling
Leidens Ontzet
Stadswandeling
Victorie van Alkmaar
Stadswandeling
Beleg van Haarlem
