Frans Hals is een van de belangrijkste schilders die Haarlem ooit heeft voortgebracht en hij wordt vaak in één adem genoemd met grootmeesters als Rembrandt en Vermeer. Van oorsprong komt Hals echter helemaal niet uit Haarlem, maar uit Antwerpen; als kind ontvluchtte hij met zijn ouders de door de Opstand geteisterde Zuidelijke Nederlanden. Hals bracht echter zijn gehele verdere leven door in Haarlem, dat na het Beleg door de Spanjaarden was uitgegroeid tot een welvarend economisch en cultureel centrum. Tegenwoordig kom je tijdens een wandeling door deze prachtige stad Frans Hals en zijn nalatenschap nog overal tegen.
Kopie van een verloren gegaan zelfportret.
Hals is twee keer getrouwd geweest. Zijn tweede huwelijk, met Lysbeth Reiniers, werd voltrokken te Spaarndam. Het stel trouwde niet in Haarlem, omdat Lysbeth reeds zwanger was. Helaas is de kapel waarin Hals in 1617 trouwde tien jaar later verwoest tijdens een hevige storm. Het gezin Hals bestond uit maar liefst vijftien kinderen. Zes van hen zouden hun vader opvolgen in het schildersvak, maar geen van hen werd zo succesvol. Aan het begin van zijn carrière woonde Hals aan de Peuzelaarssteeg in Haarlem; later zou hij onder andere aan de Kleine Houtstraat en de Oude Gracht wonen.
Waar in de Peuzelaarsteeg het woonhuis van Frans Hals precies stond is onbekend. Een eigentijdse muurtekening herinnert ons eraan dat de schilder hier woonde.
Malle Babbe, ook wel de Heks van Haarlem genoemd, is een van de bekendste schilderijen van Hals. Afgebeeld is een oude, lachende vrouw, zittend aan een tafel. Op haar schouder zit een uil; waarschijnlijk een verwijzing naar de uitdrukking ‘zo beschonken als een uil’. Het werk, dat gemaakt is voor de open markt, toont hoezeer Hals zijn tijd vooruit was. Hoewel het in de zeventiende eeuw is geschilderd, zou het door de losse, grove verftoets zeker niet misstaan tussen de negentiende-eeuwse impressionisten. Malle Babbe hangt tegenwoordig in een museum in Berlijn, maar ze is ook aanwezig in het Haarlemse straatbeeld: in 1978 werd een standbeeld van haar onthuld in de Barteljorisstraat.
Frans Hals was portretschilder bij uitstek. Eén van zijn topstukken is het huwelijksportret van Isaac Massa en zijn vrouw Beatrix van der Laen. Het werk zit vol met symboliek over het huwelijk: neem bijvoorbeeld de wijnrank, die staat voor eeuwige liefde en vruchtbaarheid, of de distel, die ook wel ‘mannentrouw’ genoemd wordt. Isaac Massa kwam net als Frans Hals uit een Antwerpse familie en de twee waren goed bevriend. Zo was Massa zelfs getuige van de doop van Hals’ dochtertje Adriaentje in 1623. Het woonhuis van de familie Massa stond in de Kruisstraat. De plek is te herkennen aan de gevelsteen “In den Moscoviter”.
Hals schilderde naast portretten ook menig schuttersstuk. In Haarlem waren twee schutterijen: de Sint Jorisschutterij, in Hals’ tijd onder leiding van kapitein Michiel de Wael, en de Cluveniers, waartoe bijvoorbeeld burgemeester en bierbrouwer Johan Schatter behoorde.
Frans Hals zelf was lid van de Sint Jorisschutterij en zeer waarschijnlijk heeft hij zichzelf afgebeeld op één van de stukken die hij voor hen schilderde. De doelen, de plekken waar de schutters samenkwamen, bestaan tegenwoordig nog steeds; de Haarlemse bibliotheek is gevestigd in de Cluveniersdoelen, en in de voormalige Sint Jorisdoelen bevindt zich het Proveniershof.
Waar oudere, alleenstaande vrouwen hun laatste dagen in de zeventiende eeuw vaak doorbrachten in hofjes, konden mannen terecht in het Oudemannenhuis. Het bestuur, verantwoordelijk voor het reilen en zeilen van het tehuis, noemde men de regenten. Frans Hals was al tachtig jaar oud toen hij twee groepsportretten van de regenten en regentessen van het Oudemannenhuis in Haarlem schilderde.
Lange tijd dacht men dat Hals zelf in het Oudemannenhuis had gewoond en met deze minder dan flatteuze werken wraak wilde nemen op het bestuur, maar niets is minder waar. Hals heeft bij leven namelijk nooit in het tehuis gewoond. Je zou wel kunnen stellen dat hij er inmiddels zijn intrek in heeft gedaan; in het gebouw is tegenwoordig het Frans Hals Museum gevestigd, dat op twee verschillende locaties – ‘Hof’ en ‘Hal’ – zowel kunst van Frans Hals en zijn tijdgenoten als hedendaagse kunst tentoonstelt.
Behalve een museum dat zijn naam draagt, herinnert er nog veel meer in Haarlem aan Frans Hals. Zo vind je in de Haarlemse Grote of Sint Bavokerk zijn graf. In 1918 werden zijn naam en begrafenisdatum pas aangebracht op de originele grafsteen. Deze steen ligt inmiddels alweer een stukje verderop, maar is naast de nieuwe steen uit 1962 nog steeds te bewonderen. Hals heeft in 1894 ook een eigen standbeeld gekregen in het Florapark.
Bovendien is hij, samen met andere belangrijke Haarlemmer Lieven de Key, vereeuwigd in de granieten pijlers van de Haarlemse Houtbrug. Een passende ode aan een van Haarlems meester-schilders.
Door: Hanna de Vos
Gerelateerde rondleidingen:
Stadswandeling Frans Hals
Stadswandeling Haarlem
Rondleiding Frans Hals Museum
